​Việc ký và triển khai các Hiệp định thương mại thế hệ mới (FTA) được cho là sẽ làm môi trường đầu tư kinh doanh của Việt Nam trở nên thuận lợi hơn, cạnh tranh ở tầm mức cao hơn trong khu vực. Nhưng cũng đặt ra không ít thách thức cho ngành nông nghiệp khi mở rộng cửa cho thị trường nhập khẩu nông sản.

Thị trường nông sản không còn một mình một sân, nông dân đã bị tác động ra sao và cần phải làm gì để không bị chìm khi bơi ra biển lớn.

Vài năm trở lại đây, thị trường nông sản phải đối mặt với hàng loạt cơn sóng lớn. Nông dân bị đẩy vào thế chới với bị động chờ giải cứu, từ cứu heo đến cứu chuối và gần đây nhất là ngành mía đường đang rơi vào cảnh chờ chết.

Thực tế khó khăn nhất hiện nay là sau những cơn chìm nổi trong sóng lớn, nông dân vẫn rất lúng túng để thoát ra vòng luẩn quẩn chặt-trồng, trồng-chặt.

Cây, con chủ lực chờ giải cứu

Đồng Nai là tỉnh đứng đầu cả nước về chăn nuôi heo. Đây cũng là một trong những vật nuôi chủ lực của tỉnh. Theo quy hoạch đến năm 2020, toàn tỉnh sẽ đạt tổng đàn heo khoảng 2 triệu con. Nhưng vào năm 2017, tổng đàn heo đã vượt qua con số trên do thời gian trước đó, giá heo hơi liên tục đứng ở mức cao khiến ngành này tăng trưởng nóng. Theo đó, con heo lại rơi vào cảnh cần giải cứu vì khủng hoảng thừa, người nuôi phá sản hàng loạt.

Giá heo hơi đột ngột tăng cao vào giữa tháng 4 vừa qua cho thấy nguồn cung đã giảm mạnh do người nuôi đồng loạt bỏ đàn. Ông Nguyễn Kim Đoán, Phó chủ tịch Hiệp hội chăn nuôi tỉnh Đồng Nai, nhận xét: “Việc phá sản trong chăn nuôi thời gian qua không chỉ diễn ra ở các hộ nhỏ lẻ mà các trang trại lớn cũng lỗ tiền tỷ mỗi chu kỳ nuôi. Người chăn nuôi phá sản kéo theo sự vỡ nợ của rất nhiều đại lý cám. Theo đó, khi giá heo khởi sắc, chăn nuôi tư nhân cũng rất khó tái đầu tư vì không còn vốn. Chăn nuôi hiện có tăng trưởng cũng chỉ ở khu vực các doanh nghiệp FDI đầu tư”. 

Nhờ lợi nhuận tích lũy từ nuôi heo mà gia đình ông Nguyễn Văn Chiểu tại xã Gia Tân 2 (huyện Thống Nhất) đã tăng đàn từ vài chục con lên hàng trăm heo nái và hàng ngàn heo thịt với hệ thống trại lạnh rộng hơn 7 ngàn m2. Trang trại của ông đã tạo việc làm cho cả chục lao động tại địa phương. Ông Chiểu cũng rất tích cực ứng dụng dụng công nghệ, kỹ thuật mới vào sản xuất. Nhưng liên tục thua lỗ suốt thời gian dài do heo hơi rớt giá, ông Chiểu buộc giảm tổng đàn chỉ còn 1 nửa so với trước. “Tôi không biết còn có thể duy trì được đàn heo thêm bao lâu với tình trạng càng nuôi càng lỗ như hiện nay. Việc thay đổi hay đầu tư theo yêu cầu tăng sức cạnh tranh của chăn nuôi trong hội nhập là điều quá xa vời với người chăn nuôi chúng tôi trong cảnh kiệt quệ hiện nay” - ông Chiểu nói.

Về lĩnh vực cây trồng, dù Đồng Nai đã sớm lập quy hoạch phát triển cây trồng chủ lực từ rất sớm với mục tiêu phát triển bền vững. Nhưng thực tế, hết chuối rồi đến xoài, hồ tiêu...đều cần giải cứu vì sản xuất không đi theo nhu cầu của thị trường. Trong đó, câu chuyện thời sự nóng nhất hiện nay là nông dân đua nhau chặt bỏ cây tiêu cũng vì nguyên nhân sản phẩm hồ tiêu gặp khủng hoảng thừa nên rớt giá. Vì theo quy hoạch phát triển sản xuất nông nghiệp của tỉnh đến năm 2020, diện tích hồ tiêu đạt từ 9-10 ngàn hécta. Nhưng năm 2017, diện tích này đã tăng lên gần 18 ngàn hécta, vượt gấp đôi so với quy hoạch đề ra.

Vài năm trở lại đây, xuất khẩu trái cây tăng trưởng mạnh. Nhưng thực tế, sự ổn định về thị trường cho nhiều loại trái cây giàu tiềm năng xuất khẩu, như: bưởi, xoài, thanh long, sầu riêng... vẫn là bài toán khó. Cụ thể, trái xoài tuy đang hot trên thị trường xuất khẩu nhưng nông dân trồng xoài vẫn rơi vào cảnh chờ hỗ trợ. Năm 2016, nông dân trồng xoài Đồng Nai kêu cứu vì xoài đổ đống, bán rẻ như cho cũng không có người mua. Năm 2017, UBND tỉnh Đồng Nai đã phải trích kinh phí trên 83 tỷ đồng hỗ trợ cho nông dân trồng xoài, trồng điều rơi vào cảnh trắng tay vì mất mùa. Nông dân trồng xoài đang tính chuyện chặt bỏ cây trồng này vì vụ thu hoạch năm nay, xoài tiếp tục mất mùa nhưng giá vẫn thấp và khó bán vì không cạnh tranh lại xoài keo giá rẻ nhập khẩu từ Campuchia.

Luẩn quẩn chặt - trồng

Tiếp câu chuyện vòng luẩn quẩn chặt – trồng với cây xoài, toàn tỉnh hiện có trên 11 ngàn hécta xoài, chủ yếu là giống xoài ba mùa mưa. Trước đây, đầu ra của xoài ba mùa mưa tốt vì Trung Quốc nhập khẩu về làm nguyên liệu chế biến nước ép. Nhưng vài ba năm trở lại đây, xoài ba mùa mưa chỉ tiêu thụ nội địa nhưng ngày càng đuối sức vì khó cạnh tranh lại xoài Campuchia giá rẻ. Theo đó, nông dân lại đang ồ ạt bỏ xoài ba mùa mưa chuyển sang giống xoài Đài Loan hiện xuất khẩu tốt sang Trung Quốc. 

Ông Lê Thanh Phong, chủ vựa xoài tại xã Mã Đà (huyện Vĩnh Cửu), nhận xét: “Thất mùa, mất giá nên nông dân trồng xoài đang nợ tiền phân, tiền thuốc ở các đại lý rất nhiều; có người đã phải bán đất trả nợ. Nông dân nào còn khả năng đều tính chuyện chuyển đổi sang giống xoài Đài Loan dù không ít lần gặp cảnh ế hàng dội chợ khi Trung Quốc không mua. Bài toán đầu ra vẫn mãi không có lời giải vì nông dân vẫn tự mò mẫm chuyển đổi mà thiếu cả thông tin về quy hoạch sản xuất và nhu cầu của thị trường tiêu thụ”.

Năm 2017, Đồng Nai đã phải thành lập Ban giải cứu chuối vì vào vụ thu hoạch, trái chuối già xuất khẩu không có nơi tiêu thụ. Năm nay, chuối xuất khẩu bất ngờ sốt giá, nông dân lại đua nhau chặt bỏ cây tiêu đang rơi vào cảnh rớt giá để chuyển sang trồng chuối. Chỉ tính riêng tại xã Thanh Bình (huyện Trảng Bom), trên 70 hécta tiêu đã bị chặt bỏ để lấy đất trồng chuối. Ông Lâm Mã Phúc, nông dân xã Thanh Bình (huyện Trảng Bom) đã chặt bỏ 2 hécta tiêu hơn 6 năm tuổi đã đầu tư tiền tỷ, vì: “Giá tiêu quá thấp, thu không đủ bù chi. Trong khi đó, mỗi hécta chuối đang thu lời hàng trăm triệu đồng, chi phí đầu tư ít hơn cây tiêu, lại nhanh cho thu hoạch”.